هاناخبر ،ابراهیم الماسی؛ چگونه نقد کنیم، چگونه انتقاد پذیر باشیم؟
ابراهیم الماسی: در عصر ارتباطات و به یمن اینترنت و دنیای دیجیتال، روزانه شاهد تحریر و انتشار میلیون ها متن در قالب نقد و انتقاد از عملکرد سازمانها، نهادها و افراد در رسانه ها و شبکه های اجتماعی هستیم وهمچنین شاهد یک تقابل بین افرادیکه مدعی نقد و افرادیکه مدعیند که این نقدها بیشتر تخریب است تا نقد.
نقد چست؟ مرز بین نقد سازنده و تخریب چیست؟ منتقد کیست و باید چی شرایطی داشته باشد؟ ضرورت نقد در جامعه چیست؟ نقدپذیر کیست و باید در برابر نقدها چگونه عمل کند؟ اینها پرسشهایی است که می خواهیم برای آنها پاسخهایی بیابیم تا بتوانیم به صورت شفاف و علمی عملکرد مسئولانمان را نقد کنیم و مسئولان هم با واقع بینی و سعه صدر پاسخگوی نقدهای سازنده باشند.
نقد را اگر بخواهیم به صورت ساده و کلی و عامیانه تعریف کنیم، می توان گفت که نقد جدا کردن سره از ناسره، دیدن یک چیز خوب و یک چیز بد در یک اثر یا یک نظر است و به کسی که این کار را می کند، منتقد می گویند.(كتابنقد و نقد كتاب- مؤسسه خانه كتاب)
شرایط نقد و منتقد
آیا هر کس می تواند در هر زمینه ای دست به نقد و نقادی بزند؟ فرضا یک مهندس معمار می تواند در مورد مسائل بهداشتی درمانی اظهار نظر کند و عملکرد مسئولین این حوزه را مورد واکاوی و زیر سوال ببردو در نهایت اارئه راه کار کند؟ قطعاً جواب منفی است و کسی که در موضوعی وارد می شود و نقد می کند، باید در آن زمینه صاحب نظر ، مطالعه کرده و به کم و کیف موضوع آگاه باشد.
منتقد باید در بیان نقد خود جانب انضاف را رعایت کند، هم نیمه پر و هم نیمه خالی لیوان را ببیند، حرمت شخصیت حقوقی و حقیقی نقد شونده را رعایت کند یعنی از بکار بردن الفاظ توهین آمیز به مقام و جایگاه فرد و هم به شخصیت فرد خودداری کند ، اخلاق نقد را رعایت کند که در زمینه اخلاق نقد دکتر عماد افروغ جامعه شناس و مدرس دانشگاه در گفتگو با همشهری چنین می گوید:« ... نقد باید نقد فکر و مفهوم و روابط باشد نه نقد و تخریب شخصیت. هر نقدی باید مستدل و مستند یاشد. نمی توان همینطور فردی را متهم به داشتن نظر و عقیده ای کرد، نیاز به سند و مدرک است» و در مورد سند و مدرک می گوید:« قواعد ، شهودات، گفته های نقد شونده،تحلیل محتوای کیفی، پیامدهای تصمیم گیری و عمل فرد همه و همه می تواند منظورمان از سند روشن کند».
نقد باید همراه با راهکار باشد وگرنه می شود همان داستان فردی که یک نقاشی کشید و آن را در محل گذر مردم قرار داد و زیر آن نوشت اشکالات نقاشی را خط بزنید و پایان روز یا یک نقاشی خطی خطی مواجه شد، اما روز بعد همان نقاشی را گذاشت و زیر آن نوشت که معایب را اصلاح کنید و پایانروز نقاشی را دست نخورده دید. ما وقتی در یک زمینه فردی را نقد می کنیم و نظر می دهیم که فلان کار دارای فلان ایراد است، باید بگویم که کار درست چیست؟
از طرفی ما باید مرز بین نقد و تخریب را بشانسیم. برای این منظور کافی است از خودمان بپرسیم و به خود رجوع کنیم که آیا در حضور خود فرد نقد شونده و در یک جمع عمومی هم می توان این سخنان را بر زبان آورد یا اینکه فقط در پشت گوشی موبایل و در خفا و با اسم مستعار چنین توانائی را داریم.
استفاده از کلمات توهین آمیز و حمله به شخصیت فرد نه تنها اینکه کارساز نیست و نمی تواند از طرف نقد شونده مورد پذیرش قرار گیرد، بلکه نزد هر انسان منصفی هم نقد محسوب نمی شود و خواننده پی به ذهن بیمار ما می برد و می داند که نقد ما از سر دلسوزی و برای اصلاح امور نیست، بلکه اهدافی دیگری مد نظر نقاد است.
فواید و ضرورت نقد در جامعه
اهمیت و جایگاه نقد در توسعه اجتماعی یک جامعه بسیار مهم است. ما در جامعه بسته و نظامی زندگی نمی کنیم، جامعه ما جامعه مردم سالار دینی است ، پس لازم و رواست که عملکرد، گفتار و رفتار مسئولان مورد نقد منصفانه و کارشناسانه قرار گیرد که در نهایت به نفع جامعه، سیستم و افراد است. دکتر عماد افروغ در زمینه ضرورت نقد در جامعه، معتقد است:«ما در فضایی زندگی می کنیم که انسانها بعضاً مجهز به سلاح فریب و اغوا هستند و به نام اخلاق ، بی اخلاقی می کنند و به نام صفات متعالی بشری، منافع خودشان را پیش می برند. بنابراین حسب همین نگاه فلسفی به بشر و جامعه، فکر می کنم هیچ تردیدی در وجود نقد نباشد».
نقد باعث شفاف سازی در عملکرد افراد و سازمانها می شود. هیچ کس به تنهای عقل کل نیست و انسان از قدیم گفته اند که جایزالخطاست و اینجاست که منتقدین منصف و آگاه با نقد منصفانه خود باعث می شوند که مسئولین درست تر و بهتر تصمیم بگیرند و در نهایت جامعه به سوی پویایی و شفافیت در عملکرد و توسعه پیش می رود.
اهمیت نقدپذیری
در فرهنگ ما نقدپذیری نوعی ارزش قلمداد می شود؛ تا جایی که حتی دیـده نشـده است کسی در این مورد مخالفتی داشته باشد. اما مسأله بر سـر آن است کـه بـاید در برابر چه کسی نقدپذیر بود و یا نقد چه کسی را پذیرفت؟
در تعریفی ساده، نقدپذیری عبارت است از : "تحمل هر نقدی که از سوی هرناقدی بیان شده باشد" یعنی کافی است این توان را بیابیم که نقدهای گونا گـون هـر ناقدی را برتابیم. البته باید بدانیم که این تعریف شامل نقدهای صددرصد خطا و از سویی ناقدان بدخواه نیز می شود. همچنین باید گـفت در ایـن تـعریف بـه هـیچ روی منظور قبول نقد این و آن نیست، بلکه فقط تواناییشنیدن آنهاست. از ایـن مـنظر، مقصود از شخص نقدپذیر کسی است که ا گر هر کس بی کمترین هراسی هرگونه انتقادی متوجه وی کند، مطمئن باشدکه از سوی او (شخص نقدپذیر) مورد تازش قرار نـمی گیرد. (كتاب نقدو نقدكتاب- مؤسسه خانه كتاب)
شخص انتقادپذیر فردی است که از نقد نمی ترسد و چون در آن خطری برای عزت نفس و اعتبار خود نمی بیند، به راحتی آن را تحمل و بر احساساتخودخواهانه اش غلبه می کند. بنابر این مقصود از نقدپذیری، ظرفیت شنیدنهر نقدی است که مـتوجه انسـان شود، خواه این نقد حق باشد و خواه باطل. اما گفتنی است این ظرفیت به معنای قبول همه نقدها نیست. پولونیوس در این خصوص به فرزندش میگوید:«گوش خود را برای شنیدن سخنان همه کس بـاز کـن، ولی فـقط بـا عـده کـم و برگزیده ای دهان به سخن بگشا؛ اظهارات وعقاید هـمه کس را بشـنو، ولی قضاوت خود را نزد خود محفوظ دار».(همان)
مسئولین اگر خود را تافته جدا بافته و عقل کل ندانند و از ظرفیت خوب منتقدین به نفع سیستم و سازمان و مدیریت خود بهره ببرند، در نهایت این خودشان و عملکردشان است که نفع برده و از مشاوره مفت و مجانی منتقدین استفاده کرده اند و هزینه های تصمیم گیریهای خود را کاهش داده اند. اما مشکل آنجا پیش می آید که مسئولی خود را عقل کل و بی نیاز از هر گونه مشاوره، و عملکرد خود را بی نقص و کم کاست بداند . اینجاست که زنگ خطر برای آن سازمان به صدا در خواهد آمد که دود آن در وهله اول به چشم مردم و مخاطبین آن سازمان می رود و در نهایت به ضرر خود مدیر عقل کل خواهد بود.
در وضعیت فعلی که فضای نقد، نقادی و انتقادپذیری در جامعه به شدت ملتهب و متشنج است، امیدواریم هم کارشناسان و صاحب نظران با رعایتاصول اولیه و ادب و اخلاق در ارائه نقد و مسئولین هم با رعایت حرمت و احترام در برخورد با منتقدین، زمینه پیشرفت و توسعه جامعه را فراهم نمایندو فضای رسانه ای جامعه به سوی آرامش و عقلانیت سوق یابد. ان شالله
ارسال نظر